অধ্যায় 6

Verse 1

শ্রীভগবানুবাচ | অনাশ্রিতঃ কর্মফলং কার্যং কর্ম করোতি যঃ | স সংন্যাসী চ যোগী চ ন নিরগ্নির্ন চাক্রিযঃ ||৬-১||

śrībhagavānuvāca . anāśritaḥ karmaphalaṃ kāryaṃ karma karoti yaḥ . sa saṃnyāsī ca yogī ca na niragnirna cākriyaḥ ||6-1||

Verse 2

যং সংন্যাসমিতি প্রাহুর্যোগং তং বিদ্ধি পাণ্ডব | ন হ্যসংন্যস্তসঙ্কল্পো যোগী ভবতি কশ্চন ||৬-২||

yaṃ saṃnyāsamiti prāhuryogaṃ taṃ viddhi pāṇḍava . na hyasaṃnyastasaṅkalpo yogī bhavati kaścana ||6-2||

Verse 3

আরুরুক্ষোর্মুনের্যোগং কর্ম কারণমুচ্যতে | যোগারূঢস্য তস্যৈব শমঃ কারণমুচ্যতে ||৬-৩||

ārurukṣormuneryogaṃ karma kāraṇamucyate . yogārūḍhasya tasyaiva śamaḥ kāraṇamucyate ||6-3||

Verse 4

যদা হি নেন্দ্রিযার্থেষু ন কর্মস্বনুষজ্জতে | সর্বসঙ্কল্পসংন্যাসী যোগারূঢস্তদোচ্যতে ||৬-৪||

yadā hi nendriyārtheṣu na karmasvanuṣajjate . sarvasaṅkalpasaṃnyāsī yogārūḍhastadocyate ||6-4||

Verse 5

উদ্ধরেদাত্মনাত্মানং নাত্মানমবসাদযেত্ | আত্মৈব হ্যাত্মনো বন্ধুরাত্মৈব রিপুরাত্মনঃ ||৬-৫||

uddharedātmanātmānaṃ nātmānamavasādayet . ātmaiva hyātmano bandhurātmaiva ripurātmanaḥ ||6-5||

Verse 6

বন্ধুরাত্মাত্মনস্তস্য যেনাত্মৈবাত্মনা জিতঃ | অনাত্মনস্তু শত্রুত্বে বর্তেতাত্মৈব শত্রুবত্ ||৬-৬||

bandhurātmātmanastasya yenātmaivātmanā jitaḥ . anātmanastu śatrutve vartetātmaiva śatruvat ||6-6||

Verse 7

জিতাত্মনঃ প্রশান্তস্য পরমাত্মা সমাহিতঃ | শীতোষ্ণসুখদুঃখেষু তথা মানাপমানযোঃ ||৬-৭||

jitātmanaḥ praśāntasya paramātmā samāhitaḥ . śītoṣṇasukhaduḥkheṣu tathā mānāpamānayoḥ ||6-7||

Verse 8

জ্ঞানবিজ্ঞানতৃপ্তাত্মা কূটস্থো বিজিতেন্দ্রিযঃ | যুক্ত ইত্যুচ্যতে যোগী সমলোষ্টাশ্মকাঞ্চনঃ ||৬-৮||

jñānavijñānatṛptātmā kūṭastho vijitendriyaḥ . yukta ityucyate yogī samaloṣṭāśmakāñcanaḥ ||6-8||

Verse 9

সুহৃন্মিত্রার্যুদাসীনমধ্যস্থদ্বেষ্যবন্ধুষু | সাধুষ্বপি চ পাপেষু সমবুদ্ধির্বিশিষ্যতে ||৬-৯||

suhṛnmitrāryudāsīnamadhyasthadveṣyabandhuṣu . sādhuṣvapi ca pāpeṣu samabuddhirviśiṣyate ||6-9||

Verse 10

যোগী যুঞ্জীত সততমাত্মানং রহসি স্থিতঃ | একাকী যতচিত্তাত্মা নিরাশীরপরিগ্রহঃ ||৬-১০||

yogī yuñjīta satatamātmānaṃ rahasi sthitaḥ . ekākī yatacittātmā nirāśīraparigrahaḥ ||6-10||

Verse 11

শুচৌ দেশে প্রতিষ্ঠাপ্য স্থিরমাসনমাত্মনঃ | নাত্যুচ্ছ্রিতং নাতিনীচং চৈলাজিনকুশোত্তরম্ ||৬-১১||

śucau deśe pratiṣṭhāpya sthiramāsanamātmanaḥ . nātyucchritaṃ nātinīcaṃ cailājinakuśottaram ||6-11||

Verse 12

তত্রৈকাগ্রং মনঃ কৃত্বা যতচিত্তেন্দ্রিযক্রিযঃ | উপবিশ্যাসনে যুঞ্জ্যাদ্যোগমাত্মবিশুদ্ধযে ||৬-১২||

tatraikāgraṃ manaḥ kṛtvā yatacittendriyakriyaḥ . upaviśyāsane yuñjyādyogamātmaviśuddhaye ||6-12||

Verse 13

সমং কাযশিরোগ্রীবং ধারযন্নচলং স্থিরঃ | সম্প্রেক্ষ্য নাসিকাগ্রং স্বং দিশশ্চানবলোকযন্ ||৬-১৩||

samaṃ kāyaśirogrīvaṃ dhārayannacalaṃ sthiraḥ . samprekṣya nāsikāgraṃ svaṃ diśaścānavalokayan ||6-13||

Verse 14

প্রশান্তাত্মা বিগতভীর্ব্রহ্মচারিব্রতে স্থিতঃ | মনঃ সংযম্য মচ্চিত্তো যুক্ত আসীত মত্পরঃ ||৬-১৪||

praśāntātmā vigatabhīrbrahmacārivrate sthitaḥ . manaḥ saṃyamya maccitto yukta āsīta matparaḥ ||6-14||

Verse 15

যুঞ্জন্নেবং সদাত্মানং যোগী নিযতমানসঃ | শান্তিং নির্বাণপরমাং মত্সংস্থামধিগচ্ছতি ||৬-১৫||

yuñjannevaṃ sadātmānaṃ yogī niyatamānasaḥ . śāntiṃ nirvāṇaparamāṃ matsaṃsthāmadhigacchati ||6-15||

Verse 16

নাত্যশ্নতস্তু যোগোঽস্তি ন চৈকান্তমনশ্নতঃ | ন চাতিস্বপ্নশীলস্য জাগ্রতো নৈব চার্জুন ||৬-১৬||

nātyaśnatastu yogo.asti na caikāntamanaśnataḥ . na cātisvapnaśīlasya jāgrato naiva cārjuna ||6-16||

Verse 17

যুক্তাহারবিহারস্য যুক্তচেষ্টস্য কর্মসু | যুক্তস্বপ্নাববোধস্য যোগো ভবতি দুঃখহা ||৬-১৭||

yuktāhāravihārasya yuktaceṣṭasya karmasu . yuktasvapnāvabodhasya yogo bhavati duḥkhahā ||6-17||

Verse 18

যদা বিনিযতং চিত্তমাত্মন্যেবাবতিষ্ঠতে | নিঃস্পৃহঃ সর্বকামেভ্যো যুক্ত ইত্যুচ্যতে তদা ||৬-১৮||

yadā viniyataṃ cittamātmanyevāvatiṣṭhate . niḥspṛhaḥ sarvakāmebhyo yukta ityucyate tadā ||6-18||

Verse 19

যথা দীপো নিবাতস্থো নেঙ্গতে সোপমা স্মৃতা | যোগিনো যতচিত্তস্য যুঞ্জতো যোগমাত্মনঃ ||৬-১৯||

yathā dīpo nivātastho neṅgate sopamā smṛtā . yogino yatacittasya yuñjato yogamātmanaḥ ||6-19||

Verse 20

যত্রোপরমতে চিত্তং নিরুদ্ধং যোগসেবযা | যত্র চৈবাত্মনাত্মানং পশ্যন্নাত্মনি তুষ্যতি ||৬-২০||

yatroparamate cittaṃ niruddhaṃ yogasevayā . yatra caivātmanātmānaṃ paśyannātmani tuṣyati ||6-20||

Verse 21

সুখমাত্যন্তিকং যত্তদ্ বুদ্ধিগ্রাহ্যমতীন্দ্রিযম্ | বেত্তি যত্র ন চৈবাযং স্থিতশ্চলতি তত্ত্বতঃ ||৬-২১||

sukhamātyantikaṃ yattad buddhigrāhyamatīndriyam . vetti yatra na caivāyaṃ sthitaścalati tattvataḥ ||6-21||

Verse 22

যং লব্ধ্বা চাপরং লাভং মন্যতে নাধিকং ততঃ | যস্মিন্স্থিতো ন দুঃখেন গুরুণাপি বিচাল্যতে ||৬-২২||

yaṃ labdhvā cāparaṃ lābhaṃ manyate nādhikaṃ tataḥ . yasminsthito na duḥkhena guruṇāpi vicālyate ||6-22||

Verse 23

তং বিদ্যাদ্ দুঃখসংযোগবিযোগং যোগসংজ্ঞিতম্ | স নিশ্চযেন যোক্তব্যো যোগোঽনির্বিণ্ণচেতসা ||৬-২৩||

taṃ vidyād duḥkhasaṃyogaviyogaṃ yogasaṃjñitam . sa niścayena yoktavyo yogo.anirviṇṇacetasā ||6-23||

Verse 24

সঙ্কল্পপ্রভবান্কামাংস্ত্যক্ত্বা সর্বানশেষতঃ | মনসৈবেন্দ্রিযগ্রামং বিনিযম্য সমন্ততঃ ||৬-২৪||

saṅkalpaprabhavānkāmāṃstyaktvā sarvānaśeṣataḥ . manasaivendriyagrāmaṃ viniyamya samantataḥ ||6-24||

Verse 25

শনৈঃ শনৈরুপরমেদ্ বুদ্ধ্যা ধৃতিগৃহীতযা | আত্মসংস্থং মনঃ কৃত্বা ন কিঞ্চিদপি চিন্তযেত্ ||৬-২৫||

śanaiḥ śanairuparamed buddhyā dhṛtigṛhītayā . ātmasaṃsthaṃ manaḥ kṛtvā na kiñcidapi cintayet ||6-25||

Verse 26

যতো যতো নিশ্চরতি মনশ্চঞ্চলমস্থিরম্ | ততস্ততো নিযম্যৈতদাত্মন্যেব বশং নযেত্ ||৬-২৬||

yato yato niścarati manaścañcalamasthiram . tatastato niyamyaitadātmanyeva vaśaṃ nayet ||6-26||

Verse 27

প্রশান্তমনসং হ্যেনং যোগিনং সুখমুত্তমম্ | উপৈতি শান্তরজসং ব্রহ্মভূতমকল্মষম্ ||৬-২৭||

praśāntamanasaṃ hyenaṃ yoginaṃ sukhamuttamam . upaiti śāntarajasaṃ brahmabhūtamakalmaṣam ||6-27||

Verse 28

যুঞ্জন্নেবং সদাত্মানং যোগী বিগতকল্মষঃ | সুখেন ব্রহ্মসংস্পর্শমত্যন্তং সুখমশ্নুতে ||৬-২৮||

yuñjannevaṃ sadātmānaṃ yogī vigatakalmaṣaḥ . sukhena brahmasaṃsparśamatyantaṃ sukhamaśnute ||6-28||

Verse 29

সর্বভূতস্থমাত্মানং সর্বভূতানি চাত্মনি | ঈক্ষতে যোগযুক্তাত্মা সর্বত্র সমদর্শনঃ ||৬-২৯||

sarvabhūtasthamātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani . īkṣate yogayuktātmā sarvatra samadarśanaḥ ||6-29||

Verse 30

যো মাং পশ্যতি সর্বত্র সর্বং চ মযি পশ্যতি | তস্যাহং ন প্রণশ্যামি স চ মে ন প্রণশ্যতি ||৬-৩০||

yo māṃ paśyati sarvatra sarvaṃ ca mayi paśyati . tasyāhaṃ na praṇaśyāmi sa ca me na praṇaśyati ||6-30||

Verse 31

সর্বভূতস্থিতং যো মাং ভজত্যেকত্বমাস্থিতঃ | সর্বথা বর্তমানোঽপি স যোগী মযি বর্ততে ||৬-৩১||

sarvabhūtasthitaṃ yo māṃ bhajatyekatvamāsthitaḥ . sarvathā vartamāno.api sa yogī mayi vartate ||6-31||

Verse 32

আত্মৌপম্যেন সর্বত্র সমং পশ্যতি যোঽর্জুন | সুখং বা যদি বা দুঃখং স যোগী পরমো মতঃ ||৬-৩২||

ātmaupamyena sarvatra samaṃ paśyati yo.arjuna . sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ sa yogī paramo mataḥ ||6-32||

Verse 33

অর্জুন উবাচ | যোঽযং যোগস্ত্বযা প্রোক্তঃ সাম্যেন মধুসূদন | এতস্যাহং ন পশ্যামি চঞ্চলত্বাত্স্থিতিং স্থিরাম্ ||৬-৩৩||

arjuna uvāca . yo.ayaṃ yogastvayā proktaḥ sāmyena madhusūdana . etasyāhaṃ na paśyāmi cañcalatvātsthitiṃ sthirām ||6-33||

Verse 34

চঞ্চলং হি মনঃ কৃষ্ণ প্রমাথি বলবদ্ দৃঢম্ | তস্যাহং নিগ্রহং মন্যে বাযোরিব সুদুষ্করম্ ||৬-৩৪||

cañcalaṃ hi manaḥ kṛṣṇa pramāthi balavad dṛḍham . tasyāhaṃ nigrahaṃ manye vāyoriva suduṣkaram ||6-34||

Verse 35

শ্রীভগবানুবাচ | অসংশযং মহাবাহো মনো দুর্নিগ্রহং চলম্ | অভ্যাসেন তু কৌন্তেয বৈরাগ্যেণ চ গৃহ্যতে ||৬-৩৫||

śrībhagavānuvāca . asaṃśayaṃ mahābāho mano durnigrahaṃ calam . abhyāsena tu kaunteya vairāgyeṇa ca gṛhyate ||6-35||

Verse 36

অসংযতাত্মনা যোগো দুষ্প্রাপ ইতি মে মতিঃ | বশ্যাত্মনা তু যততা শক্যোঽবাপ্তুমুপাযতঃ ||৬-৩৬||

asaṃyatātmanā yogo duṣprāpa iti me matiḥ . vaśyātmanā tu yatatā śakyo.avāptumupāyataḥ ||6-36||

Verse 37

অর্জুন উবাচ | অযতিঃ শ্রদ্ধযোপেতো যোগাচ্চলিতমানসঃ | অপ্রাপ্য যোগসংসিদ্ধিং কাং গতিং কৃষ্ণ গচ্ছতি ||৬-৩৭||

arjuna uvāca . ayatiḥ śraddhayopeto yogāccalitamānasaḥ . aprāpya yogasaṃsiddhiṃ kāṃ gatiṃ kṛṣṇa gacchati ||6-37||

Verse 38

কচ্চিন্নোভযবিভ্রষ্টশ্ছিন্নাভ্রমিব নশ্যতি | অপ্রতিষ্ঠো মহাবাহো বিমূঢো ব্রহ্মণঃ পথি ||৬-৩৮||

kaccinnobhayavibhraṣṭaśchinnābhramiva naśyati . apratiṣṭho mahābāho vimūḍho brahmaṇaḥ pathi ||6-38||

Verse 39

এতন্মে সংশযং কৃষ্ণ ছেত্তুমর্হস্যশেষতঃ | ত্বদন্যঃ সংশযস্যাস্য ছেত্তা ন হ্যুপপদ্যতে ||৬-৩৯||

etanme saṃśayaṃ kṛṣṇa chettumarhasyaśeṣataḥ . tvadanyaḥ saṃśayasyāsya chettā na hyupapadyate ||6-39||

Verse 40

শ্রীভগবানুবাচ | পার্থ নৈবেহ নামুত্র বিনাশস্তস্য বিদ্যতে | ন হি কল্যাণকৃত্কশ্চিদ্ দুর্গতিং তাত গচ্ছতি ||৬-৪০||

śrībhagavānuvāca . pārtha naiveha nāmutra vināśastasya vidyate . na hi kalyāṇakṛtkaścid durgatiṃ tāta gacchati ||6-40||

Verse 41

প্রাপ্য পুণ্যকৃতাং লোকানুষিত্বা শাশ্বতীঃ সমাঃ | শুচীনাং শ্রীমতাং গেহে যোগভ্রষ্টোঽভিজাযতে ||৬-৪১||

prāpya puṇyakṛtāṃ lokānuṣitvā śāśvatīḥ samāḥ . śucīnāṃ śrīmatāṃ gehe yogabhraṣṭo.abhijāyate ||6-41||

Verse 42

অথবা যোগিনামেব কুলে ভবতি ধীমতাম্ | এতদ্ধি দুর্লভতরং লোকে জন্ম যদীদৃশম্ ||৬-৪২||

athavā yogināmeva kule bhavati dhīmatām . etaddhi durlabhataraṃ loke janma yadīdṛśam ||6-42||

Verse 43

তত্র তং বুদ্ধিসংযোগং লভতে পৌর্বদেহিকম্ | যততে চ ততো ভূযঃ সংসিদ্ধৌ কুরুনন্দন ||৬-৪৩||

tatra taṃ buddhisaṃyogaṃ labhate paurvadehikam . yatate ca tato bhūyaḥ saṃsiddhau kurunandana ||6-43||

Verse 44

পূর্বাভ্যাসেন তেনৈব হ্রিযতে হ্যবশোঽপি সঃ | জিজ্ঞাসুরপি যোগস্য শব্দব্রহ্মাতিবর্ততে ||৬-৪৪||

pūrvābhyāsena tenaiva hriyate hyavaśo.api saḥ . jijñāsurapi yogasya śabdabrahmātivartate ||6-44||

Verse 45

প্রযত্নাদ্যতমানস্তু যোগী সংশুদ্ধকিল্বিষঃ | অনেকজন্মসংসিদ্ধস্ততো যাতি পরাং গতিম্ ||৬-৪৫||

prayatnādyatamānastu yogī saṃśuddhakilbiṣaḥ . anekajanmasaṃsiddhastato yāti parāṃ gatim ||6-45||

Verse 46

তপস্বিভ্যোঽধিকো যোগী জ্ঞানিভ্যোঽপি মতোঽধিকঃ | কর্মিভ্যশ্চাধিকো যোগী তস্মাদ্যোগী ভবার্জুন ||৬-৪৬||

tapasvibhyo.adhiko yogī jñānibhyo.api mato.adhikaḥ . karmibhyaścādhiko yogī tasmādyogī bhavārjuna ||6-46||

Verse 47

যোগিনামপি সর্বেষাং মদ্গতেনান্তরাত্মনা | শ্রদ্ধাবান্ভজতে যো মাং স মে যুক্ততমো মতঃ ||৬-৪৭||

yogināmapi sarveṣāṃ madgatenāntarātmanā . śraddhāvānbhajate yo māṃ sa me yuktatamo mataḥ ||6-47||

Verse 48

ওঁ তত্সদিতি শ্রীমদ্ভগবদ্গীতাসূপনিষত্সু ব্রহ্মবিদ্যাযাং যোগশাস্ত্রে শ্রীকৃষ্ণার্জুনসংবাদে আত্মসংযমযোগো নাম ষষ্ঠোঽধ্যাযঃ ||৬||

OM tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde ātmasaṃyamayogo nāma ṣaṣṭho.adhyāyaḥ ||6-48||