അദ്ധ്യായം 13
Verse 1
അര്ജുന ഉവാച | പ്രകൃതിം പുരുഷം ചൈവ ക്ഷേത്രം ക്ഷേത്രജ്ഞമേവ ച | ഏതദ്വേദിതുമിച്ഛാമി ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ച കേശവ ||൧൩-൧||
arjuna uvāca . prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñameva ca . etadveditumicchāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca keśava ||13-1||
Verse 2
ശ്രീഭഗവാനുവാച | ഇദം ശരീരം കൌന്തേയ ക്ഷേത്രമിത്യഭിധീയതേ | ഏതദ്യോ വേത്തി തം പ്രാഹുഃ ക്ഷേത്രജ്ഞ ഇതി തദ്വിദഃ ||൧൩-൨||
śrībhagavānuvāca . idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetramityabhidhīyate . etadyo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ ||13-2||
Verse 3
ക്ഷേത്രജ്ഞം ചാപി മാം വിദ്ധി സര്വക്ഷേത്രേഷു ഭാരത | ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോര്ജ്ഞാനം യത്തജ്ജ്ഞാനം മതം മമ ||൧൩-൩||
kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi sarvakṣetreṣu bhārata . kṣetrakṣetrajñayorjñānaṃ yattajjñānaṃ mataṃ mama ||13-3||
Verse 4
തത്ക്ഷേത്രം യച്ച യാദൃക്ച യദ്വികാരി യതശ്ച യത് | സ ച യോ യത്പ്രഭാവശ്ച തത്സമാസേന മേ ശൃണു ||൧൩-൪||
tatkṣetraṃ yacca yādṛkca yadvikāri yataśca yat . sa ca yo yatprabhāvaśca tatsamāsena me śṛṇu ||13-4||
Verse 5
ഋഷിഭിര്ബഹുധാ ഗീതം ഛന്ദോഭിര്വിവിധൈഃ പൃഥക് | ബ്രഹ്മസൂത്രപദൈശ്ചൈവ ഹേതുമദ്ഭിര്വിനിശ്ചിതൈഃ ||൧൩-൫||
ṛṣibhirbahudhā gītaṃ chandobhirvividhaiḥ pṛthak . brahmasūtrapadaiścaiva hetumadbhirviniścitaiḥ ||13-5||
Verse 6
മഹാഭൂതാന്യഹംകാരോ ബുദ്ധിരവ്യക്തമേവ ച | ഇന്ദ്രിയാണി ദശൈകം ച പഞ്ച ചേന്ദ്രിയഗോചരാഃ ||൧൩-൬||
mahābhūtānyahaṃkāro buddhiravyaktameva ca . indriyāṇi daśaikaṃ ca pañca cendriyagocarāḥ ||13-6||
Verse 7
ഇച്ഛാ ദ്വേഷഃ സുഖം ദുഃഖം സംഘാതശ്ചേതനാ ധൃതിഃ | ഏതത്ക്ഷേത്രം സമാസേന സവികാരമുദാഹൃതമ് ||൧൩-൭||
icchā dveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ saṃghātaścetanā dhṛtiḥ . etatkṣetraṃ samāsena savikāramudāhṛtam ||13-7||
Verse 8
അമാനിത്വമദമ്ഭിത്വമഹിംസാ ക്ഷാന്തിരാര്ജവമ് | ആചാര്യോപാസനം ശൌചം സ്ഥൈര്യമാത്മവിനിഗ്രഹഃ ||൧൩-൮||
amānitvamadambhitvamahiṃsā kṣāntirārjavam . ācāryopāsanaṃ śaucaṃ sthairyamātmavinigrahaḥ ||13-8||
Verse 9
ഇന്ദ്രിയാര്ഥേഷു വൈരാഗ്യമനഹംകാര ഏവ ച | ജന്മമൃത്യുജരാവ്യാധിദുഃഖദോഷാനുദര്ശനമ് ||൧൩-൯||
indriyārtheṣu vairāgyamanahaṃkāra eva ca . janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanam ||13-9||
Verse 10
അസക്തിരനഭിഷ്വങ്ഗഃ പുത്രദാരഗൃഹാദിഷു | നിത്യം ച സമചിത്തത്വമിഷ്ടാനിഷ്ടോപപത്തിഷു ||൧൩-൧൦||
asaktiranabhiṣvaṅgaḥ putradāragṛhādiṣu . nityaṃ ca samacittatvamiṣṭāniṣṭopapattiṣu ||13-10||
Verse 11
മയി ചാനന്യയോഗേന ഭക്തിരവ്യഭിചാരിണീ | വിവിക്തദേശസേവിത്വമരതിര്ജനസംസദി ||൧൩-൧൧||
mayi cānanyayogena bhaktiravyabhicāriṇī . viviktadeśasevitvamaratirjanasaṃsadi ||13-11||
Verse 12
അധ്യാത്മജ്ഞാനനിത്യത്വം തത്ത്വജ്ഞാനാര്ഥദര്ശനമ് | ഏതജ്ജ്ഞാനമിതി പ്രോക്തമജ്ഞാനം യദതോഽന്യഥാ ||൧൩-൧൨||
adhyātmajñānanityatvaṃ tattvajñānārthadarśanam . etajjñānamiti proktamajñānaṃ yadato.anyathā ||13-12||
Verse 13
ജ്ഞേയം യത്തത്പ്രവക്ഷ്യാമി യജ്ജ്ഞാത്വാമൃതമശ്നുതേ | അനാദിമത്പരം ബ്രഹ്മ ന സത്തന്നാസദുച്യതേ ||൧൩-൧൩||
jñeyaṃ yattatpravakṣyāmi yajjñātvāmṛtamaśnute . anādi matparaṃ brahma na sattannāsaducyate ||13-13||
Verse 14
സര്വതഃ പാണിപാദം തത്സര്വതോഽക്ഷിശിരോമുഖമ് | സര്വതഃ ശ്രുതിമല്ലോകേ സര്വമാവൃത്യ തിഷ്ഠതി ||൧൩-൧൪||
sarvataḥ pāṇipādaṃ tatsarvato.akṣiśiromukham . sarvataḥ śrutimalloke sarvamāvṛtya tiṣṭhati ||13-14||
Verse 15
സര്വേന്ദ്രിയഗുണാഭാസം സര്വേന്ദ്രിയവിവര്ജിതമ് | അസക്തം സര്വഭൃച്ചൈവ നിര്ഗുണം ഗുണഭോക്തൃ ച ||൧൩-൧൫||
sarvendriyaguṇābhāsaṃ sarvendriyavivarjitam . asaktaṃ sarvabhṛccaiva nirguṇaṃ guṇabhoktṛ ca ||13-15||
Verse 16
ബഹിരന്തശ്ച ഭൂതാനാമചരം ചരമേവ ച | സൂക്ഷ്മത്വാത്തദവിജ്ഞേയം ദൂരസ്ഥം ചാന്തികേ ച തത് ||൧൩-൧൬||
bahirantaśca bhūtānāmacaraṃ carameva ca . sūkṣmatvāttadavijñeyaṃ dūrasthaṃ cāntike ca tat ||13-16||
Verse 17
അവിഭക്തം ച ഭൂതേഷു വിഭക്തമിവ ച സ്ഥിതമ് | ഭൂതഭര്തൃ ച തജ്ജ്ഞേയം ഗ്രസിഷ്ണു പ്രഭവിഷ്ണു ച ||൧൩-൧൭||
avibhaktaṃ ca bhūteṣu vibhaktamiva ca sthitam . bhūtabhartṛ ca tajjñeyaṃ grasiṣṇu prabhaviṣṇu ca ||13-17||
Verse 18
ജ്യോതിഷാമപി തജ്ജ്യോതിസ്തമസഃ പരമുച്യതേ | ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ജ്ഞാനഗമ്യം ഹൃദി സര്വസ്യ വിഷ്ഠിതമ് ||൧൩-൧൮||
jyotiṣāmapi tajjyotistamasaḥ paramucyate . jñānaṃ jñeyaṃ jñānagamyaṃ hṛdi sarvasya viṣṭhitam ||13-18||
Verse 19
ഇതി ക്ഷേത്രം തഥാ ജ്ഞാനം ജ്ഞേയം ചോക്തം സമാസതഃ | മദ്ഭക്ത ഏതദ്വിജ്ഞായ മദ്ഭാവായോപപദ്യതേ ||൧൩-൧൯||
iti kṣetraṃ tathā jñānaṃ jñeyaṃ coktaṃ samāsataḥ . madbhakta etadvijñāya madbhāvāyopapadyate ||13-19||
Verse 20
പ്രകൃതിം പുരുഷം ചൈവ വിദ്ധ്യനാദീ ഉഭാവപി | വികാരാംശ്ച ഗുണാംശ്ചൈവ വിദ്ധി പ്രകൃതിസമ്ഭവാന് ||൧൩-൨൦||
prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva viddhyanādi ubhāvapi . vikārāṃśca guṇāṃścaiva viddhi prakṛtisambhavān ||13-20||
Verse 21
കാര്യകാരണകര്തൃത്വേ ഹേതുഃ പ്രകൃതിരുച്യതേ | പുരുഷഃ സുഖദുഃഖാനാം ഭോക്തൃത്വേ ഹേതുരുച്യതേ ||൧൩-൨൧||
kāryakāraṇakartṛtve hetuḥ prakṛtirucyate . puruṣaḥ sukhaduḥkhānāṃ bhoktṛtve heturucyate ||13-21||
Verse 22
പുരുഷഃ പ്രകൃതിസ്ഥോ ഹി ഭുങ്ക്തേ പ്രകൃതിജാന്ഗുണാന് | കാരണം ഗുണസങ്ഗോഽസ്യ സദസദ്യോനിജന്മസു ||൧൩-൨൨||
puruṣaḥ prakṛtistho hi bhuṅkte prakṛtijānguṇān . kāraṇaṃ guṇasaṅgo.asya sadasadyonijanmasu ||13-22||
Verse 23
ഉപദ്രഷ്ടാനുമന്താ ച ഭര്താ ഭോക്താ മഹേശ്വരഃ | പരമാത്മേതി ചാപ്യുക്തോ ദേഹേഽസ്മിന്പുരുഷഃ പരഃ ||൧൩-൨൩||
upadraṣṭānumantā ca bhartā bhoktā maheśvaraḥ . paramātmeti cāpyukto dehe.asminpuruṣaḥ paraḥ ||13-23||
Verse 24
യ ഏവം വേത്തി പുരുഷം പ്രകൃതിം ച ഗുണൈഃ സഹ | സര്വഥാ വര്തമാനോഽപി ന സ ഭൂയോഽഭിജായതേ ||൧൩-൨൪||
ya evaṃ vetti puruṣaṃ prakṛtiṃ ca guṇaiḥ saha . sarvathā vartamāno.api na sa bhūyo.abhijāyate ||13-24||
Verse 25
ധ്യാനേനാത്മനി പശ്യന്തി കേചിദാത്മാനമാത്മനാ | അന്യേ സാങ്ഖ്യേന യോഗേന കര്മയോഗേന ചാപരേ ||൧൩-൨൫||
dhyānenātmani paśyanti kecidātmānamātmanā . anye sāṅkhyena yogena karmayogena cāpare ||13-25||
Verse 26
അന്യേ ത്വേവമജാനന്തഃ ശ്രുത്വാന്യേഭ്യ ഉപാസതേ | തേഽപി ചാതിതരന്ത്യേവ മൃത്യും ശ്രുതിപരായണാഃ ||൧൩-൨൬||
anye tvevamajānantaḥ śrutvānyebhya upāsate . te.api cātitarantyeva mṛtyuṃ śrutiparāyaṇāḥ ||13-26||
Verse 27
യാവത്സഞ്ജായതേ കിഞ്ചിത്സത്ത്വം സ്ഥാവരജങ്ഗമമ് | ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞസംയോഗാത്തദ്വിദ്ധി ഭരതര്ഷഭ ||൧൩-൨൭||
yāvatsañjāyate kiñcitsattvaṃ sthāvarajaṅgamam . kṣetrakṣetrajñasaṃyogāttadviddhi bharatarṣabha ||13-27||
Verse 28
സമം സര്വേഷു ഭൂതേഷു തിഷ്ഠന്തം പരമേശ്വരമ് | വിനശ്യത്സ്വവിനശ്യന്തം യഃ പശ്യതി സ പശ്യതി ||൧൩-൨൮||
samaṃ sarveṣu bhūteṣu tiṣṭhantaṃ parameśvaram . vinaśyatsvavinaśyantaṃ yaḥ paśyati sa paśyati ||13-28||
Verse 29
സമം പശ്യന്ഹി സര്വത്ര സമവസ്ഥിതമീശ്വരമ് | ന ഹിനസ്ത്യാത്മനാത്മാനം തതോ യാതി പരാം ഗതിമ് ||൧൩-൨൯||
samaṃ paśyanhi sarvatra samavasthitamīśvaram . na hinastyātmanātmānaṃ tato yāti parāṃ gatim ||13-29||
Verse 30
പ്രകൃത്യൈവ ച കര്മാണി ക്രിയമാണാനി സര്വശഃ | യഃ പശ്യതി തഥാത്മാനമകര്താരം സ പശ്യതി ||൧൩-൩൦||
prakṛtyaiva ca karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśaḥ . yaḥ paśyati tathātmānamakartāraṃ sa paśyati ||13-30||
Verse 31
യദാ ഭൂതപൃഥഗ്ഭാവമേകസ്ഥമനുപശ്യതി | തത ഏവ ച വിസ്താരം ബ്രഹ്മ സമ്പദ്യതേ തദാ ||൧൩-൩൧||
yadā bhūtapṛthagbhāvamekasthamanupaśyati . tata eva ca vistāraṃ brahma sampadyate tadā ||13-31||
Verse 32
അനാദിത്വാന്നിര്ഗുണത്വാത്പരമാത്മായമവ്യയഃ | ശരീരസ്ഥോഽപി കൌന്തേയ ന കരോതി ന ലിപ്യതേ ||൧൩-൩൨||
anāditvānnirguṇatvātparamātmāyamavyayaḥ . śarīrastho.api kaunteya na karoti na lipyate ||13-32||
Verse 33
യഥാ സര്വഗതം സൌക്ഷ്മ്യാദാകാശം നോപലിപ്യതേ | സര്വത്രാവസ്ഥിതോ ദേഹേ തഥാത്മാ നോപലിപ്യതേ ||൧൩-൩൩||
yathā sarvagataṃ saukṣmyādākāśaṃ nopalipyate . sarvatrāvasthito dehe tathātmā nopalipyate ||13-33||
Verse 34
യഥാ പ്രകാശയത്യേകഃ കൃത്സ്നം ലോകമിമം രവിഃ | ക്ഷേത്രം ക്ഷേത്രീ തഥാ കൃത്സ്നം പ്രകാശയതി ഭാരത ||൧൩-൩൪||
yathā prakāśayatyekaḥ kṛtsnaṃ lokamimaṃ raviḥ . kṣetraṃ kṣetrī tathā kṛtsnaṃ prakāśayati bhārata ||13-34||
Verse 35
ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞയോരേവമന്തരം ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ | ഭൂതപ്രകൃതിമോക്ഷം ച യേ വിദുര്യാന്തി തേ പരമ് ||൧൩-൩൫||
kṣetrakṣetrajñayorevamantaraṃ jñānacakṣuṣā . bhūtaprakṛtimokṣaṃ ca ye viduryānti te param ||13-35||
Verse 36
ഓം തത്സദിതി ശ്രീമദ്ഭഗവദ്ഗീതാസൂപനിഷത്സു ബ്രഹ്മവിദ്യായാം യോഗശാസ്ത്രേ ശ്രീകൃഷ്ണാര്ജുനസംവാദേ ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞവിഭാഗയോഗോ നാമ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ||൧൩||
OM tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde kṣetrakṣetrajñavibhāgayogo nāma trayodaśo.adhyāyaḥ ||13-36||