అధ్యాయం 13
Verse 1
అర్జున ఉవాచ | ప్రకృతిం పురుషం చైవ క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞమేవ చ | ఏతద్వేదితుమిచ్ఛామి జ్ఞానం జ్ఞేయం చ కేశవ ||౧౩-౧||
arjuna uvāca . prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñameva ca . etadveditumicchāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca keśava ||13-1||
Verse 2
శ్రీభగవానువాచ | ఇదం శరీరం కౌన్తేయ క్షేత్రమిత్యభిధీయతే | ఏతద్యో వేత్తి తం ప్రాహుః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విదః ||౧౩-౨||
śrībhagavānuvāca . idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetramityabhidhīyate . etadyo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ ||13-2||
Verse 3
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత | క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ||౧౩-౩||
kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi sarvakṣetreṣu bhārata . kṣetrakṣetrajñayorjñānaṃ yattajjñānaṃ mataṃ mama ||13-3||
Verse 4
తత్క్షేత్రం యచ్చ యాదృక్చ యద్వికారి యతశ్చ యత్ | స చ యో యత్ప్రభావశ్చ తత్సమాసేన మే శృణు ||౧౩-౪||
tatkṣetraṃ yacca yādṛkca yadvikāri yataśca yat . sa ca yo yatprabhāvaśca tatsamāsena me śṛṇu ||13-4||
Verse 5
ఋషిభిర్బహుధా గీతం ఛన్దోభిర్వివిధైః పృథక్ | బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చైవ హేతుమద్భిర్వినిశ్చితైః ||౧౩-౫||
ṛṣibhirbahudhā gītaṃ chandobhirvividhaiḥ pṛthak . brahmasūtrapadaiścaiva hetumadbhirviniścitaiḥ ||13-5||
Verse 6
మహాభూతాన్యహంకారో బుద్ధిరవ్యక్తమేవ చ | ఇన్ద్రియాణి దశైకం చ పఞ్చ చేన్ద్రియగోచరాః ||౧౩-౬||
mahābhūtānyahaṃkāro buddhiravyaktameva ca . indriyāṇi daśaikaṃ ca pañca cendriyagocarāḥ ||13-6||
Verse 7
ఇచ్ఛా ద్వేషః సుఖం దుఃఖం సంఘాతశ్చేతనా ధృతిః | ఏతత్క్షేత్రం సమాసేన సవికారముదాహృతమ్ ||౧౩-౭||
icchā dveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ saṃghātaścetanā dhṛtiḥ . etatkṣetraṃ samāsena savikāramudāhṛtam ||13-7||
Verse 8
అమానిత్వమదమ్భిత్వమహింసా క్షాన్తిరార్జవమ్ | ఆచార్యోపాసనం శౌచం స్థైర్యమాత్మవినిగ్రహః ||౧౩-౮||
amānitvamadambhitvamahiṃsā kṣāntirārjavam . ācāryopāsanaṃ śaucaṃ sthairyamātmavinigrahaḥ ||13-8||
Verse 9
ఇన్ద్రియార్థేషు వైరాగ్యమనహంకార ఏవ చ | జన్మమృత్యుజరావ్యాధిదుఃఖదోషానుదర్శనమ్ ||౧౩-౯||
indriyārtheṣu vairāgyamanahaṃkāra eva ca . janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanam ||13-9||
Verse 10
అసక్తిరనభిష్వఙ్గః పుత్రదారగృహాదిషు | నిత్యం చ సమచిత్తత్వమిష్టానిష్టోపపత్తిషు ||౧౩-౧౦||
asaktiranabhiṣvaṅgaḥ putradāragṛhādiṣu . nityaṃ ca samacittatvamiṣṭāniṣṭopapattiṣu ||13-10||
Verse 11
మయి చానన్యయోగేన భక్తిరవ్యభిచారిణీ | వివిక్తదేశసేవిత్వమరతిర్జనసంసది ||౧౩-౧౧||
mayi cānanyayogena bhaktiravyabhicāriṇī . viviktadeśasevitvamaratirjanasaṃsadi ||13-11||
Verse 12
అధ్యాత్మజ్ఞాననిత్యత్వం తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనమ్ | ఏతజ్జ్ఞానమితి ప్రోక్తమజ్ఞానం యదతోఽన్యథా ||౧౩-౧౨||
adhyātmajñānanityatvaṃ tattvajñānārthadarśanam . etajjñānamiti proktamajñānaṃ yadato.anyathā ||13-12||
Verse 13
జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే | అనాదిమత్పరం బ్రహ్మ న సత్తన్నాసదుచ్యతే ||౧౩-౧౩||
jñeyaṃ yattatpravakṣyāmi yajjñātvāmṛtamaśnute . anādi matparaṃ brahma na sattannāsaducyate ||13-13||
Verse 14
సర్వతః పాణిపాదం తత్సర్వతోఽక్షిశిరోముఖమ్ | సర్వతః శ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ||౧౩-౧౪||
sarvataḥ pāṇipādaṃ tatsarvato.akṣiśiromukham . sarvataḥ śrutimalloke sarvamāvṛtya tiṣṭhati ||13-14||
Verse 15
సర్వేన్ద్రియగుణాభాసం సర్వేన్ద్రియవివర్జితమ్ | అసక్తం సర్వభృచ్చైవ నిర్గుణం గుణభోక్తృ చ ||౧౩-౧౫||
sarvendriyaguṇābhāsaṃ sarvendriyavivarjitam . asaktaṃ sarvabhṛccaiva nirguṇaṃ guṇabhoktṛ ca ||13-15||
Verse 16
బహిరన్తశ్చ భూతానామచరం చరమేవ చ | సూక్ష్మత్వాత్తదవిజ్ఞేయం దూరస్థం చాన్తికే చ తత్ ||౧౩-౧౬||
bahirantaśca bhūtānāmacaraṃ carameva ca . sūkṣmatvāttadavijñeyaṃ dūrasthaṃ cāntike ca tat ||13-16||
Verse 17
అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితమ్ | భూతభర్తృ చ తజ్జ్ఞేయం గ్రసిష్ణు ప్రభవిష్ణు చ ||౧౩-౧౭||
avibhaktaṃ ca bhūteṣu vibhaktamiva ca sthitam . bhūtabhartṛ ca tajjñeyaṃ grasiṣṇu prabhaviṣṇu ca ||13-17||
Verse 18
జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతిస్తమసః పరముచ్యతే | జ్ఞానం జ్ఞేయం జ్ఞానగమ్యం హృది సర్వస్య విష్ఠితమ్ ||౧౩-౧౮||
jyotiṣāmapi tajjyotistamasaḥ paramucyate . jñānaṃ jñeyaṃ jñānagamyaṃ hṛdi sarvasya viṣṭhitam ||13-18||
Verse 19
ఇతి క్షేత్రం తథా జ్ఞానం జ్ఞేయం చోక్తం సమాసతః | మద్భక్త ఏతద్విజ్ఞాయ మద్భావాయోపపద్యతే ||౧౩-౧౯||
iti kṣetraṃ tathā jñānaṃ jñeyaṃ coktaṃ samāsataḥ . madbhakta etadvijñāya madbhāvāyopapadyate ||13-19||
Verse 20
ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి | వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతిసమ్భవాన్ ||౧౩-౨౦||
prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva viddhyanādi ubhāvapi . vikārāṃśca guṇāṃścaiva viddhi prakṛtisambhavān ||13-20||
Verse 21
కార్యకారణకర్తృత్వే హేతుః ప్రకృతిరుచ్యతే | పురుషః సుఖదుఃఖానాం భోక్తృత్వే హేతురుచ్యతే ||౧౩-౨౧||
kāryakāraṇakartṛtve hetuḥ prakṛtirucyate . puruṣaḥ sukhaduḥkhānāṃ bhoktṛtve heturucyate ||13-21||
Verse 22
పురుషః ప్రకృతిస్థో హి భుఙ్క్తే ప్రకృతిజాన్గుణాన్ | కారణం గుణసఙ్గోఽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ||౧౩-౨౨||
puruṣaḥ prakṛtistho hi bhuṅkte prakṛtijānguṇān . kāraṇaṃ guṇasaṅgo.asya sadasadyonijanmasu ||13-22||
Verse 23
ఉపద్రష్టానుమన్తా చ భర్తా భోక్తా మహేశ్వరః | పరమాత్మేతి చాప్యుక్తో దేహేఽస్మిన్పురుషః పరః ||౧౩-౨౩||
upadraṣṭānumantā ca bhartā bhoktā maheśvaraḥ . paramātmeti cāpyukto dehe.asminpuruṣaḥ paraḥ ||13-23||
Verse 24
య ఏవం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం చ గుణైః సహ | సర్వథా వర్తమానోఽపి న స భూయోఽభిజాయతే ||౧౩-౨౪||
ya evaṃ vetti puruṣaṃ prakṛtiṃ ca guṇaiḥ saha . sarvathā vartamāno.api na sa bhūyo.abhijāyate ||13-24||
Verse 25
ధ్యానేనాత్మని పశ్యన్తి కేచిదాత్మానమాత్మనా | అన్యే సాఙ్ఖ్యేన యోగేన కర్మయోగేన చాపరే ||౧౩-౨౫||
dhyānenātmani paśyanti kecidātmānamātmanā . anye sāṅkhyena yogena karmayogena cāpare ||13-25||
Verse 26
అన్యే త్వేవమజానన్తః శ్రుత్వాన్యేభ్య ఉపాసతే | తేఽపి చాతితరన్త్యేవ మృత్యుం శ్రుతిపరాయణాః ||౧౩-౨౬||
anye tvevamajānantaḥ śrutvānyebhya upāsate . te.api cātitarantyeva mṛtyuṃ śrutiparāyaṇāḥ ||13-26||
Verse 27
యావత్సఞ్జాయతే కిఞ్చిత్సత్త్వం స్థావరజఙ్గమమ్ | క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్తద్విద్ధి భరతర్షభ ||౧౩-౨౭||
yāvatsañjāyate kiñcitsattvaṃ sthāvarajaṅgamam . kṣetrakṣetrajñasaṃyogāttadviddhi bharatarṣabha ||13-27||
Verse 28
సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్ | వినశ్యత్స్వవినశ్యన్తం యః పశ్యతి స పశ్యతి ||౧౩-౨౮||
samaṃ sarveṣu bhūteṣu tiṣṭhantaṃ parameśvaram . vinaśyatsvavinaśyantaṃ yaḥ paśyati sa paśyati ||13-28||
Verse 29
సమం పశ్యన్హి సర్వత్ర సమవస్థితమీశ్వరమ్ | న హినస్త్యాత్మనాత్మానం తతో యాతి పరాం గతిమ్ ||౧౩-౨౯||
samaṃ paśyanhi sarvatra samavasthitamīśvaram . na hinastyātmanātmānaṃ tato yāti parāṃ gatim ||13-29||
Verse 30
ప్రకృత్యైవ చ కర్మాణి క్రియమాణాని సర్వశః | యః పశ్యతి తథాత్మానమకర్తారం స పశ్యతి ||౧౩-౩౦||
prakṛtyaiva ca karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśaḥ . yaḥ paśyati tathātmānamakartāraṃ sa paśyati ||13-30||
Verse 31
యదా భూతపృథగ్భావమేకస్థమనుపశ్యతి | తత ఏవ చ విస్తారం బ్రహ్మ సమ్పద్యతే తదా ||౧౩-౩౧||
yadā bhūtapṛthagbhāvamekasthamanupaśyati . tata eva ca vistāraṃ brahma sampadyate tadā ||13-31||
Verse 32
అనాదిత్వాన్నిర్గుణత్వాత్పరమాత్మాయమవ్యయః | శరీరస్థోఽపి కౌన్తేయ న కరోతి న లిప్యతే ||౧౩-౩౨||
anāditvānnirguṇatvātparamātmāyamavyayaḥ . śarīrastho.api kaunteya na karoti na lipyate ||13-32||
Verse 33
యథా సర్వగతం సౌక్ష్మ్యాదాకాశం నోపలిప్యతే | సర్వత్రావస్థితో దేహే తథాత్మా నోపలిప్యతే ||౧౩-౩౩||
yathā sarvagataṃ saukṣmyādākāśaṃ nopalipyate . sarvatrāvasthito dehe tathātmā nopalipyate ||13-33||
Verse 34
యథా ప్రకాశయత్యేకః కృత్స్నం లోకమిమం రవిః | క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత ||౧౩-౩౪||
yathā prakāśayatyekaḥ kṛtsnaṃ lokamimaṃ raviḥ . kṣetraṃ kṣetrī tathā kṛtsnaṃ prakāśayati bhārata ||13-34||
Verse 35
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోరేవమన్తరం జ్ఞానచక్షుషా | భూతప్రకృతిమోక్షం చ యే విదుర్యాన్తి తే పరమ్ ||౧౩-౩౫||
kṣetrakṣetrajñayorevamantaraṃ jñānacakṣuṣā . bhūtaprakṛtimokṣaṃ ca ye viduryānti te param ||13-35||
Verse 36
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే శ్రీకృష్ణార్జునసంవాదే క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞవిభాగయోగో నామ త్రయోదశోఽధ్యాయః ||౧౩||
OM tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde kṣetrakṣetrajñavibhāgayogo nāma trayodaśo.adhyāyaḥ ||13-36||