অধ্যায় 4

Verse 1

শ্রীভগবানুবাচ | ইমং বিবস্বতে যোগং প্রোক্তবানহমব্যযম্ | বিবস্বান্মনবে প্রাহ মনুরিক্ষ্বাকবেঽব্রবীত্ ||৪-১||

śrībhagavānuvāca . imaṃ vivasvate yogaṃ proktavānahamavyayam . vivasvānmanave prāha manurikṣvākave.abravīt ||4-1||

Verse 2

এবং পরম্পরাপ্রাপ্তমিমং রাজর্ষযো বিদুঃ | স কালেনেহ মহতা যোগো নষ্টঃ পরন্তপ ||৪-২||

evaṃ paramparāprāptamimaṃ rājarṣayo viduḥ . sa kāleneha mahatā yogo naṣṭaḥ parantapa ||4-2||

Verse 3

স এবাযং মযা তেঽদ্য যোগঃ প্রোক্তঃ পুরাতনঃ | ভক্তোঽসি মে সখা চেতি রহস্যং হ্যেতদুত্তমম্ ||৪-৩||

sa evāyaṃ mayā te.adya yogaḥ proktaḥ purātanaḥ . bhakto.asi me sakhā ceti rahasyaṃ hyetaduttamam ||4-3||

Verse 4

অর্জুন উবাচ | অপরং ভবতো জন্ম পরং জন্ম বিবস্বতঃ | কথমেতদ্বিজানীযাং ত্বমাদৌ প্রোক্তবানিতি ||৪-৪||

arjuna uvāca . aparaṃ bhavato janma paraṃ janma vivasvataḥ . kathametadvijānīyāṃ tvamādau proktavāniti ||4-4||

Verse 5

শ্রীভগবানুবাচ | বহূনি মে ব্যতীতানি জন্মানি তব চার্জুন | তান্যহং বেদ সর্বাণি ন ত্বং বেত্থ পরন্তপ ||৪-৫||

śrībhagavānuvāca . bahūni me vyatītāni janmāni tava cārjuna . tānyahaṃ veda sarvāṇi na tvaṃ vettha parantapa ||4-5||

Verse 6

অজোঽপি সন্নব্যযাত্মা ভূতানামীশ্বরোঽপি সন্ | প্রকৃতিং স্বামধিষ্ঠায সম্ভবাম্যাত্মমাযযা ||৪-৬||

ajo.api sannavyayātmā bhūtānāmīśvaro.api san . prakṛtiṃ svāmadhiṣṭhāya sambhavāmyātmamāyayā ||4-6||

Verse 7

যদা যদা হি ধর্মস্য গ্লানির্ভবতি ভারত | অভ্যুত্থানমধর্মস্য তদাত্মানং সৃজাম্যহম্ ||৪-৭||

yadā yadā hi dharmasya glānirbhavati bhārata . abhyutthānamadharmasya tadātmānaṃ sṛjāmyaham ||4-7||

Verse 8

পরিত্রাণায সাধূনাং বিনাশায চ দুষ্কৃতাম্ | ধর্মসংস্থাপনার্থায সম্ভবামি যুগে যুগে ||৪-৮||

paritrāṇāya sādhūnāṃ vināśāya ca duṣkṛtām . dharmasaṃsthāpanārthāya sambhavāmi yuge yuge ||4-8||

Verse 9

জন্ম কর্ম চ মে দিব্যমেবং যো বেত্তি তত্ত্বতঃ | ত্যক্ত্বা দেহং পুনর্জন্ম নৈতি মামেতি সোঽর্জুন ||৪-৯||

janma karma ca me divyamevaṃ yo vetti tattvataḥ . tyaktvā dehaṃ punarjanma naiti māmeti so.arjuna ||4-9||

Verse 10

বীতরাগভযক্রোধা মন্মযা মামুপাশ্রিতাঃ | বহবো জ্ঞানতপসা পূতা মদ্ভাবমাগতাঃ ||৪-১০||

vītarāgabhayakrodhā manmayā māmupāśritāḥ . bahavo jñānatapasā pūtā madbhāvamāgatāḥ ||4-10||

Verse 11

যে যথা মাং প্রপদ্যন্তে তাংস্তথৈব ভজাম্যহম্ | মম বর্ত্মানুবর্তন্তে মনুষ্যাঃ পার্থ সর্বশঃ ||৪-১১||

ye yathā māṃ prapadyante tāṃstathaiva bhajāmyaham . mama vartmānuvartante manuṣyāḥ pārtha sarvaśaḥ ||4-11||

Verse 12

কাঙ্ক্ষন্তঃ কর্মণাং সিদ্ধিং যজন্ত ইহ দেবতাঃ | ক্ষিপ্রং হি মানুষে লোকে সিদ্ধির্ভবতি কর্মজা ||৪-১২||

kāṅkṣantaḥ karmaṇāṃ siddhiṃ yajanta iha devatāḥ . kṣipraṃ hi mānuṣe loke siddhirbhavati karmajā ||4-12||

Verse 13

চাতুর্বর্ণ্যং মযা সৃষ্টং গুণকর্মবিভাগশঃ | তস্য কর্তারমপি মাং বিদ্ধ্যকর্তারমব্যযম্ ||৪-১৩||

cāturvarṇyaṃ mayā sṛṣṭaṃ guṇakarmavibhāgaśaḥ . tasya kartāramapi māṃ viddhyakartāramavyayam ||4-13||

Verse 14

ন মাং কর্মাণি লিম্পন্তি ন মে কর্মফলে স্পৃহা | ইতি মাং যোঽভিজানাতি কর্মভির্ন স বধ্যতে ||৪-১৪||

na māṃ karmāṇi limpanti na me karmaphale spṛhā . iti māṃ yo.abhijānāti karmabhirna sa badhyate ||4-14||

Verse 15

এবং জ্ঞাত্বা কৃতং কর্ম পূর্বৈরপি মুমুক্ষুভিঃ | কুরু কর্মৈব তস্মাত্ত্বং পূর্বৈঃ পূর্বতরং কৃতম্ ||৪-১৫||

evaṃ jñātvā kṛtaṃ karma pūrvairapi mumukṣubhiḥ . kuru karmaiva tasmāttvaṃ pūrvaiḥ pūrvataraṃ kṛtam ||4-15||

Verse 16

কিং কর্ম কিমকর্মেতি কবযোঽপ্যত্র মোহিতাঃ | তত্তে কর্ম প্রবক্ষ্যামি যজ্জ্ঞাত্বা মোক্ষ্যসেঽশুভাত্ ||৪-১৬||

kiṃ karma kimakarmeti kavayo.apyatra mohitāḥ . tatte karma pravakṣyāmi yajjñātvā mokṣyase.aśubhāt ||4-16||

Verse 17

কর্মণো হ্যপি বোদ্ধব্যং বোদ্ধব্যং চ বিকর্মণঃ | অকর্মণশ্চ বোদ্ধব্যং গহনা কর্মণো গতিঃ ||৪-১৭||

karmaṇo hyapi boddhavyaṃ boddhavyaṃ ca vikarmaṇaḥ . akarmaṇaśca boddhavyaṃ gahanā karmaṇo gatiḥ ||4-17||

Verse 18

কর্মণ্যকর্ম যঃ পশ্যেদকর্মণি চ কর্ম যঃ | স বুদ্ধিমান্মনুষ্যেষু স যুক্তঃ কৃত্স্নকর্মকৃত্ ||৪-১৮||

karmaṇyakarma yaḥ paśyedakarmaṇi ca karma yaḥ . sa buddhimānmanuṣyeṣu sa yuktaḥ kṛtsnakarmakṛt ||4-18||

Verse 19

যস্য সর্বে সমারম্ভাঃ কামসঙ্কল্পবর্জিতাঃ | জ্ঞানাগ্নিদগ্ধকর্মাণং তমাহুঃ পণ্ডিতং বুধাঃ ||৪-১৯||

yasya sarve samārambhāḥ kāmasaṅkalpavarjitāḥ . jñānāgnidagdhakarmāṇaṃ tamāhuḥ paṇḍitaṃ budhāḥ ||4-19||

Verse 20

ত্যক্ত্বা কর্মফলাসঙ্গং নিত্যতৃপ্তো নিরাশ্রযঃ | কর্মণ্যভিপ্রবৃত্তোঽপি নৈব কিঞ্চিত্করোতি সঃ ||৪-২০||

tyaktvā karmaphalāsaṅgaṃ nityatṛpto nirāśrayaḥ . karmaṇyabhipravṛtto.api naiva kiñcitkaroti saḥ ||4-20||

Verse 21

নিরাশীর্যতচিত্তাত্মা ত্যক্তসর্বপরিগ্রহঃ | শারীরং কেবলং কর্ম কুর্বন্নাপ্নোতি কিল্বিষম্ ||৪-২১||

nirāśīryatacittātmā tyaktasarvaparigrahaḥ . śārīraṃ kevalaṃ karma kurvannāpnoti kilbiṣam ||4-21||

Verse 22

যদৃচ্ছালাভসন্তুষ্টো দ্বন্দ্বাতীতো বিমত্সরঃ | সমঃ সিদ্ধাবসিদ্ধৌ চ কৃত্বাপি ন নিবধ্যতে ||৪-২২||

yadṛcchālābhasantuṣṭo dvandvātīto vimatsaraḥ . samaḥ siddhāvasiddhau ca kṛtvāpi na nibadhyate ||4-22||

Verse 23

গতসঙ্গস্য মুক্তস্য জ্ঞানাবস্থিতচেতসঃ | যজ্ঞাযাচরতঃ কর্ম সমগ্রং প্রবিলীযতে ||৪-২৩||

gatasaṅgasya muktasya jñānāvasthitacetasaḥ . yajñāyācarataḥ karma samagraṃ pravilīyate ||4-23||

Verse 24

ব্রহ্মার্পণং ব্রহ্ম হবির্ব্রহ্মাগ্নৌ ব্রহ্মণা হুতম্ | ব্রহ্মৈব তেন গন্তব্যং ব্রহ্মকর্মসমাধিনা ||৪-২৪||

brahmārpaṇaṃ brahma havirbrahmāgnau brahmaṇā hutam . brahmaiva tena gantavyaṃ brahmakarmasamādhinā ||4-24||

Verse 25

দৈবমেবাপরে যজ্ঞং যোগিনঃ পর্যুপাসতে | ব্রহ্মাগ্নাবপরে যজ্ঞং যজ্ঞেনৈবোপজুহ্বতি ||৪-২৫||

daivamevāpare yajñaṃ yoginaḥ paryupāsate . brahmāgnāvapare yajñaṃ yajñenaivopajuhvati ||4-25||

Verse 26

শ্রোত্রাদীনীন্দ্রিযাণ্যন্যে সংযমাগ্নিষু জুহ্বতি | শব্দাদীন্বিষযানন্য ইন্দ্রিযাগ্নিষু জুহ্বতি ||৪-২৬||

śrotrādīnīndriyāṇyanye saṃyamāgniṣu juhvati . śabdādīnviṣayānanya indriyāgniṣu juhvati ||4-26||

Verse 27

সর্বাণীন্দ্রিযকর্মাণি প্রাণকর্মাণি চাপরে | আত্মসংযমযোগাগ্নৌ জুহ্বতি জ্ঞানদীপিতে ||৪-২৭||

sarvāṇīndriyakarmāṇi prāṇakarmāṇi cāpare . ātmasaṃyamayogāgnau juhvati jñānadīpite ||4-27||

Verse 28

দ্রব্যযজ্ঞাস্তপোযজ্ঞা যোগযজ্ঞাস্তথাপরে | স্বাধ্যাযজ্ঞানযজ্ঞাশ্চ যতযঃ সংশিতব্রতাঃ ||৪-২৮||

dravyayajñāstapoyajñā yogayajñāstathāpare . svādhyāyajñānayajñāśca yatayaḥ saṃśitavratāḥ ||4-28||

Verse 29

অপানে জুহ্বতি প্রাণং প্রাণেঽপানং তথাপরে | প্রাণাপানগতী রুদ্ধ্বা প্রাণাযামপরাযণাঃ ||৪-২৯||

apāne juhvati prāṇaṃ prāṇe.apānaṃ tathāpare . prāṇāpānagatī ruddhvā prāṇāyāmaparāyaṇāḥ ||4-29||

Verse 30

অপরে নিযতাহারাঃ প্রাণান্প্রাণেষু জুহ্বতি | সর্বেঽপ্যেতে যজ্ঞবিদো যজ্ঞক্ষপিতকল্মষাঃ ||৪-৩০||

apare niyatāhārāḥ prāṇānprāṇeṣu juhvati . sarve.apyete yajñavido yajñakṣapitakalmaṣāḥ ||4-30||

Verse 31

যজ্ঞশিষ্টামৃতভুজো যান্তি ব্রহ্ম সনাতনম্ | নাযং লোকোঽস্ত্যযজ্ঞস্য কুতোঽন্যঃ কুরুসত্তম ||৪-৩১||

yajñaśiṣṭāmṛtabhujo yānti brahma sanātanam . nāyaṃ loko.astyayajñasya kuto.anyaḥ kurusattama ||4-31||

Verse 32

এবং বহুবিধা যজ্ঞা বিততা ব্রহ্মণো মুখে | কর্মজান্বিদ্ধি তান্সর্বানেবং জ্ঞাত্বা বিমোক্ষ্যসে ||৪-৩২||

evaṃ bahuvidhā yajñā vitatā brahmaṇo mukhe . karmajānviddhi tānsarvānevaṃ jñātvā vimokṣyase ||4-32||

Verse 33

শ্রেযান্দ্রব্যমযাদ্যজ্ঞাজ্জ্ঞানযজ্ঞঃ পরন্তপ | সর্বং কর্মাখিলং পার্থ জ্ঞানে পরিসমাপ্যতে ||৪-৩৩||

śreyāndravyamayādyajñājjñānayajñaḥ parantapa . sarvaṃ karmākhilaṃ pārtha jñāne parisamāpyate ||4-33||

Verse 34

তদ্বিদ্ধি প্রণিপাতেন পরিপ্রশ্নেন সেবযা | উপদেক্ষ্যন্তি তে জ্ঞানং জ্ঞানিনস্তত্ত্বদর্শিনঃ ||৪-৩৪||

tadviddhi praṇipātena paripraśnena sevayā . upadekṣyanti te jñānaṃ jñāninastattvadarśinaḥ ||4-34||

Verse 35

যজ্জ্ঞাত্বা ন পুনর্মোহমেবং যাস্যসি পাণ্ডব | যেন ভূতান্যশেষেণ দ্রক্ষ্যস্যাত্মন্যথো মযি (var অশেষাণি) ||৪-৩৫||

yajjñātvā na punarmohamevaṃ yāsyasi pāṇḍava . yena bhūtānyaśeṣāṇi drakṣyasyātmanyatho mayi ||4-35||

Verse 36

অপি চেদসি পাপেভ্যঃ সর্বেভ্যঃ পাপকৃত্তমঃ | সর্বং জ্ঞানপ্লবেনৈব বৃজিনং সন্তরিষ্যসি ||৪-৩৬||

api cedasi pāpebhyaḥ sarvebhyaḥ pāpakṛttamaḥ . sarvaṃ jñānaplavenaiva vṛjinaṃ santariṣyasi ||4-36||

Verse 37

যথৈধাংসি সমিদ্ধোঽগ্নির্ভস্মসাত্কুরুতেঽর্জুন | জ্ঞানাগ্নিঃ সর্বকর্মাণি ভস্মসাত্কুরুতে তথা ||৪-৩৭||

yathaidhāṃsi samiddho.agnirbhasmasātkurute.arjuna . jñānāgniḥ sarvakarmāṇi bhasmasātkurute tathā ||4-37||

Verse 38

ন হি জ্ঞানেন সদৃশং পবিত্রমিহ বিদ্যতে | তত্স্বযং যোগসংসিদ্ধঃ কালেনাত্মনি বিন্দতি ||৪-৩৮||

na hi jñānena sadṛśaṃ pavitramiha vidyate . tatsvayaṃ yogasaṃsiddhaḥ kālenātmani vindati ||4-38||

Verse 39

শ্রদ্ধাবাঁল্লভতে জ্ঞানং তত্পরঃ সংযতেন্দ্রিযঃ | জ্ঞানং লব্ধ্বা পরাং শান্তিমচিরেণাধিগচ্ছতি ||৪-৩৯||

śraddhāvā.Nllabhate jñānaṃ tatparaḥ saṃyatendriyaḥ . jñānaṃ labdhvā parāṃ śāntimacireṇādhigacchati ||4-39||

Verse 40

অজ্ঞশ্চাশ্রদ্দধানশ্চ সংশযাত্মা বিনশ্যতি | নাযং লোকোঽস্তি ন পরো ন সুখং সংশযাত্মনঃ ||৪-৪০||

ajñaścāśraddadhānaśca saṃśayātmā vinaśyati . nāyaṃ loko.asti na paro na sukhaṃ saṃśayātmanaḥ ||4-40||

Verse 41

যোগসংন্যস্তকর্মাণং জ্ঞানসঞ্ছিন্নসংশযম্ | আত্মবন্তং ন কর্মাণি নিবধ্নন্তি ধনঞ্জয ||৪-৪১||

yogasaṃnyastakarmāṇaṃ jñānasañchinnasaṃśayam . ātmavantaṃ na karmāṇi nibadhnanti dhanañjaya ||4-41||

Verse 42

তস্মাদজ্ঞানসম্ভূতং হৃত্স্থং জ্ঞানাসিনাত্মনঃ | ছিত্ত্বৈনং সংশযং যোগমাতিষ্ঠোত্তিষ্ঠ ভারত ||৪-৪২||

tasmādajñānasambhūtaṃ hṛtsthaṃ jñānāsinātmanaḥ . chittvainaṃ saṃśayaṃ yogamātiṣṭhottiṣṭha bhārata ||4-42||

Verse 43

ওঁ তত্সদিতি শ্রীমদ্ভগবদ্গীতাসূপনিষত্সু ব্রহ্মবিদ্যাযাং যোগশাস্ত্রে শ্রীকৃষ্ণার্জুনসংবাদে জ্ঞানকর্মসংন্যাসযোগো নাম চতুর্থোঽধ্যাযঃ ||৪||

OM tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde jñānakarmasaṃnyāsayogo nāma caturtho.adhyāyaḥ ||4-43||