অধ্যায় 2

Verse 1

সঞ্জয উবাচ | তং তথা কৃপযাবিষ্টমশ্রুপূর্ণাকুলেক্ষণম্ | বিষীদন্তমিদং বাক্যমুবাচ মধুসূদনঃ ||২-১||

sañjaya uvāca . taṃ tathā kṛpayāviṣṭamaśrupūrṇākulekṣaṇam . viṣīdantamidaṃ vākyamuvāca madhusūdanaḥ ||2-1||

Verse 2

শ্রীভগবানুবাচ | কুতস্ত্বা কশ্মলমিদং বিষমে সমুপস্থিতম্ | অনার্যজুষ্টমস্বর্গ্যমকীর্তিকরমর্জুন ||২-২||

śrībhagavānuvāca . kutastvā kaśmalamidaṃ viṣame samupasthitam . anāryajuṣṭamasvargyamakīrtikaramarjuna ||2-2||

Verse 3

ক্লৈব্যং মা স্ম গমঃ পার্থ নৈতত্ত্বয্যুপপদ্যতে | ক্ষুদ্রং হৃদযদৌর্বল্যং ত্যক্ত্বোত্তিষ্ঠ পরন্তপ ||২-৩||

klaibyaṃ mā sma gamaḥ pārtha naitattvayyupapadyate . kṣudraṃ hṛdayadaurbalyaṃ tyaktvottiṣṭha parantapa ||2-3||

Verse 4

অর্জুন উবাচ | কথং ভীষ্মমহং সঙ্খ্যে দ্রোণং চ মধুসূদন | ইষুভিঃ প্রতিযোত্স্যামি পূজার্হাবরিসূদন ||২-৪||

arjuna uvāca . kathaṃ bhīṣmamahaṃ saṅkhye droṇaṃ ca madhusūdana . iṣubhiḥ pratiyotsyāmi pūjārhāvarisūdana ||2-4||

Verse 5

গুরূনহত্বা হি মহানুভাবান্ শ্রেযো ভোক্তুং ভৈক্ষ্যমপীহ লোকে | হত্বার্থকামাংস্তু গুরূনিহৈব ভুঞ্জীয ভোগান্ রুধিরপ্রদিগ্ধান্ ||২-৫||

gurūnahatvā hi mahānubhāvān śreyo bhoktuṃ bhaikṣyamapīha loke . hatvārthakāmāṃstu gurūnihaiva bhuñjīya bhogān rudhirapradigdhān ||2-5||

Verse 6

ন চৈতদ্বিদ্মঃ কতরন্নো গরীযো যদ্বা জযেম যদি বা নো জযেযুঃ | যানেব হত্বা ন জিজীবিষামস্- তেঽবস্থিতাঃ প্রমুখে ধার্তরাষ্ট্রাঃ ||২-৬||

na caitadvidmaḥ kataranno garīyo yadvā jayema yadi vā no jayeyuḥ . yāneva hatvā na jijīviṣāmaḥ te.avasthitāḥ pramukhe dhārtarāṣṭrāḥ ||2-6||

Verse 7

কার্পণ্যদোষোপহতস্বভাবঃ পৃচ্ছামি ত্বাং ধর্মসম্মূঢচেতাঃ | যচ্ছ্রেযঃ স্যান্নিশ্চিতং ব্রূহি তন্মে শিষ্যস্তেঽহং শাধি মাং ত্বাং প্রপন্নম্ ||২-৭||

kārpaṇyadoṣopahatasvabhāvaḥ pṛcchāmi tvāṃ dharmasammūḍhacetāḥ . yacchreyaḥ syānniścitaṃ brūhi tanme śiṣyaste.ahaṃ śādhi māṃ tvāṃ prapannam ||2-7||

Verse 8

ন হি প্রপশ্যামি মমাপনুদ্যাদ্ যচ্ছোকমুচ্ছোষণমিন্দ্রিযাণাম্ | অবাপ্য ভূমাবসপত্নমৃদ্ধং রাজ্যং সুরাণামপি চাধিপত্যম্ ||২-৮||

na hi prapaśyāmi mamāpanudyād yacchokamucchoṣaṇamindriyāṇām . avāpya bhūmāvasapatnamṛddhaṃ rājyaṃ surāṇāmapi cādhipatyam ||2-8||

Verse 9

সঞ্জয উবাচ | এবমুক্ত্বা হৃষীকেশং গুডাকেশঃ পরন্তপ | ন যোত্স্য ইতি গোবিন্দমুক্ত্বা তূষ্ণীং বভূব হ ||২-৯||

sañjaya uvāca . evamuktvā hṛṣīkeśaṃ guḍākeśaḥ parantapaḥ . na yotsya iti govindamuktvā tūṣṇīṃ babhūva ha ||2-9||

Verse 10

তমুবাচ হৃষীকেশঃ প্রহসন্নিব ভারত | সেনযোরুভযোর্মধ্যে বিষীদন্তমিদং বচঃ ||২-১০||

tamuvāca hṛṣīkeśaḥ prahasanniva bhārata . senayorubhayormadhye viṣīdantamidaṃ vacaḥ ||2-10||

Verse 11

শ্রীভগবানুবাচ | অশোচ্যানন্বশোচস্ত্বং প্রজ্ঞাবাদাংশ্চ ভাষসে | গতাসূনগতাসূংশ্চ নানুশোচন্তি পণ্ডিতাঃ ||২-১১||

śrībhagavānuvāca . aśocyānanvaśocastvaṃ prajñāvādāṃśca bhāṣase . gatāsūnagatāsūṃśca nānuśocanti paṇḍitāḥ ||2-11||

Verse 12

ন ত্বেবাহং জাতু নাসং ন ত্বং নেমে জনাধিপাঃ | ন চৈব ন ভবিষ্যামঃ সর্বে বযমতঃ পরম্ ||২-১২||

na tvevāhaṃ jātu nāsaṃ na tvaṃ neme janādhipāḥ . na caiva na bhaviṣyāmaḥ sarve vayamataḥ param ||2-12||

Verse 13

দেহিনোঽস্মিন্যথা দেহে কৌমারং যৌবনং জরা | তথা দেহান্তরপ্রাপ্তির্ধীরস্তত্র ন মুহ্যতি ||২-১৩||

dehino.asminyathā dehe kaumāraṃ yauvanaṃ jarā . tathā dehāntaraprāptirdhīrastatra na muhyati ||2-13||

Verse 14

মাত্রাস্পর্শাস্তু কৌন্তেয শীতোষ্ণসুখদুঃখদাঃ | আগমাপাযিনোঽনিত্যাস্তাংস্তিতিক্ষস্ব ভারত ||২-১৪||

mātrāsparśāstu kaunteya śītoṣṇasukhaduḥkhadāḥ . āgamāpāyino.anityāstāṃstitikṣasva bhārata ||2-14||

Verse 15

যং হি ন ব্যথযন্ত্যেতে পুরুষং পুরুষর্ষভ | সমদুঃখসুখং ধীরং সোঽমৃতত্বায কল্পতে ||২-১৫||

yaṃ hi na vyathayantyete puruṣaṃ puruṣarṣabha . samaduḥkhasukhaṃ dhīraṃ so.amṛtatvāya kalpate ||2-15||

Verse 16

নাসতো বিদ্যতে ভাবো নাভাবো বিদ্যতে সতঃ | উভযোরপি দৃষ্টোঽন্তস্ত্বনযোস্তত্ত্বদর্শিভিঃ ||২-১৬||

nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ . ubhayorapi dṛṣṭo.antastvanayostattvadarśibhiḥ ||2-16||

Verse 17

অবিনাশি তু তদ্বিদ্ধি যেন সর্বমিদং ততম্ | বিনাশমব্যযস্যাস্য ন কশ্চিত্কর্তুমর্হতি ||২-১৭||

avināśi tu tadviddhi yena sarvamidaṃ tatam . vināśamavyayasyāsya na kaścitkartumarhati ||2-17||

Verse 18

অন্তবন্ত ইমে দেহা নিত্যস্যোক্তাঃ শরীরিণঃ | অনাশিনোঽপ্রমেযস্য তস্মাদ্যুধ্যস্ব ভারত ||২-১৮||

antavanta ime dehā nityasyoktāḥ śarīriṇaḥ . anāśino.aprameyasya tasmādyudhyasva bhārata ||2-18||

Verse 19

য এনং বেত্তি হন্তারং যশ্চৈনং মন্যতে হতম্ | উভৌ তৌ ন বিজানীতো নাযং হন্তি ন হন্যতে ||২-১৯||

ya enaṃ vetti hantāraṃ yaścainaṃ manyate hatam ubhau tau na vijānīto nāyaṃ hanti na hanyate ||2-19||

Verse 20

ন জাযতে ম্রিযতে বা কদাচিন্ নাযং ভূত্বা ভবিতা বা ন ভূযঃ | অজো নিত্যঃ শাশ্বতোঽযং পুরাণো ন হন্যতে হন্যমানে শরীরে ||২-২০||

na jāyate mriyate vā kadācin nāyaṃ bhūtvā bhavitā vā na bhūyaḥ . ajo nityaḥ śāśvato.ayaṃ purāṇo na hanyate hanyamāne śarīre ||2-20||

Verse 21

বেদাবিনাশিনং নিত্যং য এনমজমব্যযম্ | কথং স পুরুষঃ পার্থ কং ঘাতযতি হন্তি কম্ ||২-২১||

vedāvināśinaṃ nityaṃ ya enamajamavyayam . kathaṃ sa puruṣaḥ pārtha kaṃ ghātayati hanti kam ||2-21||

Verse 22

বাসাংসি জীর্ণানি যথা বিহায নবানি গৃহ্ণাতি নরোঽপরাণি | তথা শরীরাণি বিহায জীর্ণা- ন্যন্যানি সংযাতি নবানি দেহী ||২-২২||

vāsāṃsi jīrṇāni yathā vihāya navāni gṛhṇāti naro.aparāṇi . tathā śarīrāṇi vihāya jīrṇāni anyāni saṃyāti navāni dehī ||2-22||

Verse 23

নৈনং ছিন্দন্তি শস্ত্রাণি নৈনং দহতি পাবকঃ | ন চৈনং ক্লেদযন্ত্যাপো ন শোষযতি মারুতঃ ||২-২৩||

nainaṃ chindanti śastrāṇi nainaṃ dahati pāvakaḥ . na cainaṃ kledayantyāpo na śoṣayati mārutaḥ ||2-23||

Verse 24

অচ্ছেদ্যোঽযমদাহ্যোঽযমক্লেদ্যোঽশোষ্য এব চ | নিত্যঃ সর্বগতঃ স্থাণুরচলোঽযং সনাতনঃ ||২-২৪||

acchedyo.ayamadāhyo.ayamakledyo.aśoṣya eva ca . nityaḥ sarvagataḥ sthāṇuracalo.ayaṃ sanātanaḥ ||2-24||

Verse 25

অব্যক্তোঽযমচিন্ত্যোঽযমবিকার্যোঽযমুচ্যতে | তস্মাদেবং বিদিত্বৈনং নানুশোচিতুমর্হসি ||২-২৫||

avyakto.ayamacintyo.ayamavikāryo.ayamucyate . tasmādevaṃ viditvainaṃ nānuśocitumarhasi ||2-25||

Verse 26

অথ চৈনং নিত্যজাতং নিত্যং বা মন্যসে মৃতম্ | তথাপি ত্বং মহাবাহো নৈবং শোচিতুমর্হসি ||২-২৬||

atha cainaṃ nityajātaṃ nityaṃ vā manyase mṛtam . tathāpi tvaṃ mahābāho naivaṃ śocitumarhasi ||2-26||

Verse 27

জাতস্য হি ধ্রুবো মৃত্যুর্ধ্রুবং জন্ম মৃতস্য চ | তস্মাদপরিহার্যেঽর্থে ন ত্বং শোচিতুমর্হসি ||২-২৭||

jātasya hi dhruvo mṛtyurdhruvaṃ janma mṛtasya ca . tasmādaparihārye.arthe na tvaṃ śocitumarhasi ||2-27||

Verse 28

অব্যক্তাদীনি ভূতানি ব্যক্তমধ্যানি ভারত | অব্যক্তনিধনান্যেব তত্র কা পরিদেবনা ||২-২৮||

avyaktādīni bhūtāni vyaktamadhyāni bhārata . avyaktanidhanānyeva tatra kā paridevanā ||2-28||

Verse 29

আশ্চর্যবত্পশ্যতি কশ্চিদেন- মাশ্চর্যবদ্বদতি তথৈব চান্যঃ | আশ্চর্যবচ্চৈনমন্যঃ শৃণোতি শ্রুত্বাপ্যেনং বেদ ন চৈব কশ্চিত্ ||২-২৯||

āścaryavatpaśyati kaścidenam āścaryavadvadati tathaiva cānyaḥ . āścaryavaccainamanyaḥ śṛṇoti śrutvāpyenaṃ veda na caiva kaścit ||2-29||

Verse 30

দেহী নিত্যমবধ্যোঽযং দেহে সর্বস্য ভারত | তস্মাত্সর্বাণি ভূতানি ন ত্বং শোচিতুমর্হসি ||২-৩০||

dehī nityamavadhyo.ayaṃ dehe sarvasya bhārata . tasmātsarvāṇi bhūtāni na tvaṃ śocitumarhasi ||2-30||

Verse 31

স্বধর্মমপি চাবেক্ষ্য ন বিকম্পিতুমর্হসি | ধর্ম্যাদ্ধি যুদ্ধাচ্ছ্রেযোঽন্যত্ক্ষত্রিযস্য ন বিদ্যতে ||২-৩১||

svadharmamapi cāvekṣya na vikampitumarhasi . dharmyāddhi yuddhācchreyo.anyatkṣatriyasya na vidyate ||2-31||

Verse 32

যদৃচ্ছযা চোপপন্নং স্বর্গদ্বারমপাবৃতম্ | সুখিনঃ ক্ষত্রিযাঃ পার্থ লভন্তে যুদ্ধমীদৃশম্ ||২-৩২||

yadṛcchayā copapannaṃ svargadvāramapāvṛtam . sukhinaḥ kṣatriyāḥ pārtha labhante yuddhamīdṛśam ||2-32||

Verse 33

অথ চেত্ত্বমিমং ধর্ম্যং সংগ্রামং ন করিষ্যসি | ততঃ স্বধর্মং কীর্তিং চ হিত্বা পাপমবাপ্স্যসি ||২-৩৩||

atha cettvamimaṃ dharmyaṃ saṃgrāmaṃ na kariṣyasi . tataḥ svadharmaṃ kīrtiṃ ca hitvā pāpamavāpsyasi ||2-33||

Verse 34

অকীর্তিং চাপি ভূতানি কথযিষ্যন্তি তেঽব্যযাম্ | সম্ভাবিতস্য চাকীর্তির্মরণাদতিরিচ্যতে ||২-৩৪||

akīrtiṃ cāpi bhūtāni kathayiṣyanti te.avyayām . sambhāvitasya cākīrtirmaraṇādatiricyate ||2-34||

Verse 35

ভযাদ্রণাদুপরতং মংস্যন্তে ত্বাং মহারথাঃ | যেষাং চ ত্বং বহুমতো ভূত্বা যাস্যসি লাঘবম্ ||২-৩৫||

bhayādraṇāduparataṃ maṃsyante tvāṃ mahārathāḥ . yeṣāṃ ca tvaṃ bahumato bhūtvā yāsyasi lāghavam ||2-35||

Verse 36

অবাচ্যবাদাংশ্চ বহূন্বদিষ্যন্তি তবাহিতাঃ | নিন্দন্তস্তব সামর্থ্যং ততো দুঃখতরং নু কিম্ ||২-৩৬||

avācyavādāṃśca bahūnvadiṣyanti tavāhitāḥ . nindantastava sāmarthyaṃ tato duḥkhataraṃ nu kim ||2-36||

Verse 37

হতো বা প্রাপ্স্যসি স্বর্গং জিত্বা বা ভোক্ষ্যসে মহীম্ | তস্মাদুত্তিষ্ঠ কৌন্তেয যুদ্ধায কৃতনিশ্চযঃ ||২-৩৭||

hato vā prāpsyasi svargaṃ jitvā vā bhokṣyase mahīm . tasmāduttiṣṭha kaunteya yuddhāya kṛtaniścayaḥ ||2-37||

Verse 38

সুখদুঃখে সমে কৃত্বা লাভালাভৌ জযাজযৌ | ততো যুদ্ধায যুজ্যস্ব নৈবং পাপমবাপ্স্যসি ||২-৩৮||

sukhaduḥkhe same kṛtvā lābhālābhau jayājayau . tato yuddhāya yujyasva naivaṃ pāpamavāpsyasi ||2-38||

Verse 39

এষা তেঽভিহিতা সাঙ্খ্যে বুদ্ধির্যোগে ত্বিমাং শৃণু | বুদ্ধ্যা যুক্তো যযা পার্থ কর্মবন্ধং প্রহাস্যসি ||২-৩৯||

eṣā te.abhihitā sāṅkhye buddhiryoge tvimāṃ śṛṇu . buddhyā yukto yayā pārtha karmabandhaṃ prahāsyasi ||2-39||

Verse 40

নেহাভিক্রমনাশোঽস্তি প্রত্যবাযো ন বিদ্যতে | স্বল্পমপ্যস্য ধর্মস্য ত্রাযতে মহতো ভযাত্ ||২-৪০||

nehābhikramanāśo.asti pratyavāyo na vidyate . svalpamapyasya dharmasya trāyate mahato bhayāt ||2-40||

Verse 41

ব্যবসাযাত্মিকা বুদ্ধিরেকেহ কুরুনন্দন | বহুশাখা হ্যনন্তাশ্চ বুদ্ধযোঽব্যবসাযিনাম্ ||২-৪১||

vyavasāyātmikā buddhirekeha kurunandana . bahuśākhā hyanantāśca buddhayo.avyavasāyinām ||2-41||

Verse 42

যামিমাং পুষ্পিতাং বাচং প্রবদন্ত্যবিপশ্চিতঃ | বেদবাদরতাঃ পার্থ নান্যদস্তীতি বাদিনঃ ||২-৪২||

yāmimāṃ puṣpitāṃ vācaṃ pravadantyavipaścitaḥ . vedavādaratāḥ pārtha nānyadastīti vādinaḥ ||2-42||

Verse 43

কামাত্মানঃ স্বর্গপরা জন্মকর্মফলপ্রদাম্ | ক্রিযাবিশেষবহুলাং ভোগৈশ্বর্যগতিং প্রতি ||২-৪৩||

kāmātmānaḥ svargaparā janmakarmaphalapradām . kriyāviśeṣabahulāṃ bhogaiśvaryagatiṃ prati ||2-43||

Verse 44

ভোগৈশ্বর্যপ্রসক্তানাং তযাপহৃতচেতসাম্ | ব্যবসাযাত্মিকা বুদ্ধিঃ সমাধৌ ন বিধীযতে ||২-৪৪||

bhogaiśvaryaprasaktānāṃ tayāpahṛtacetasām . vyavasāyātmikā buddhiḥ samādhau na vidhīyate ||2-44||

Verse 45

ত্রৈগুণ্যবিষযা বেদা নিস্ত্রৈগুণ্যো ভবার্জুন | নির্দ্বন্দ্বো নিত্যসত্ত্বস্থো নির্যোগক্ষেম আত্মবান্ ||২-৪৫||

traiguṇyaviṣayā vedā nistraiguṇyo bhavārjuna . nirdvandvo nityasattvastho niryogakṣema ātmavān ||2-45||

Verse 46

যাবানর্থ উদপানে সর্বতঃ সম্প্লুতোদকে | তাবান্সর্বেষু বেদেষু ব্রাহ্মণস্য বিজানতঃ ||২-৪৬||

yāvānartha udapāne sarvataḥ samplutodake . tāvānsarveṣu vedeṣu brāhmaṇasya vijānataḥ ||2-46||

Verse 47

কর্মণ্যেবাধিকারস্তে মা ফলেষু কদাচন | মা কর্মফলহেতুর্ভূর্মা তে সঙ্গোঽস্ত্বকর্মণি ||২-৪৭||

karmaṇyevādhikāraste mā phaleṣu kadācana . mā karmaphalaheturbhūrmā te saṅgo.astvakarmaṇi ||2-47||

Verse 48

যোগস্থঃ কুরু কর্মাণি সঙ্গং ত্যক্ত্বা ধনঞ্জয | সিদ্ধ্যসিদ্ধ্যোঃ সমো ভূত্বা সমত্বং যোগ উচ্যতে ||২-৪৮||

yogasthaḥ kuru karmāṇi saṅgaṃ tyaktvā dhanañjaya . siddhyasiddhyoḥ samo bhūtvā samatvaṃ yoga ucyate ||2-48||

Verse 49

দূরেণ হ্যবরং কর্ম বুদ্ধিযোগাদ্ধনঞ্জয | বুদ্ধৌ শরণমন্বিচ্ছ কৃপণাঃ ফলহেতবঃ ||২-৪৯||

dūreṇa hyavaraṃ karma buddhiyogāddhanañjaya . buddhau śaraṇamanviccha kṛpaṇāḥ phalahetavaḥ ||2-49||

Verse 50

বুদ্ধিযুক্তো জহাতীহ উভে সুকৃতদুষ্কৃতে | তস্মাদ্যোগায যুজ্যস্ব যোগঃ কর্মসু কৌশলম্ ||২-৫০||

buddhiyukto jahātīha ubhe sukṛtaduṣkṛte . tasmādyogāya yujyasva yogaḥ karmasu kauśalam ||2-50||

Verse 51

কর্মজং বুদ্ধিযুক্তা হি ফলং ত্যক্ত্বা মনীষিণঃ | জন্মবন্ধবিনির্মুক্তাঃ পদং গচ্ছন্ত্যনামযম্ ||২-৫১||

karmajaṃ buddhiyuktā hi phalaṃ tyaktvā manīṣiṇaḥ . janmabandhavinirmuktāḥ padaṃ gacchantyanāmayam ||2-51||

Verse 52

যদা তে মোহকলিলং বুদ্ধির্ব্যতিতরিষ্যতি | তদা গন্তাসি নির্বেদং শ্রোতব্যস্য শ্রুতস্য চ ||২-৫২||

yadā te mohakalilaṃ buddhirvyatitariṣyati . tadā gantāsi nirvedaṃ śrotavyasya śrutasya ca ||2-52||

Verse 53

শ্রুতিবিপ্রতিপন্না তে যদা স্থাস্যতি নিশ্চলা | সমাধাবচলা বুদ্ধিস্তদা যোগমবাপ্স্যসি ||২-৫৩||

śrutivipratipannā te yadā sthāsyati niścalā . samādhāvacalā buddhistadā yogamavāpsyasi ||2-53||

Verse 54

অর্জুন উবাচ | স্থিতপ্রজ্ঞস্য কা ভাষা সমাধিস্থস্য কেশব | স্থিতধীঃ কিং প্রভাষেত কিমাসীত ব্রজেত কিম্ ||২-৫৪||

arjuna uvāca . sthitaprajñasya kā bhāṣā samādhisthasya keśava . sthitadhīḥ kiṃ prabhāṣeta kimāsīta vrajeta kim ||2-54||

Verse 55

শ্রীভগবানুবাচ | প্রজহাতি যদা কামান্সর্বান্পার্থ মনোগতান্ | আত্মন্যেবাত্মনা তুষ্টঃ স্থিতপ্রজ্ঞস্তদোচ্যতে ||২-৫৫||

śrībhagavānuvāca . prajahāti yadā kāmānsarvānpārtha manogatān . ātmanyevātmanā tuṣṭaḥ sthitaprajñastadocyate ||2-55||

Verse 56

দুঃখেষ্বনুদ্বিগ্নমনাঃ সুখেষু বিগতস্পৃহঃ | বীতরাগভযক্রোধঃ স্থিতধীর্মুনিরুচ্যতে ||২-৫৬||

duḥkheṣvanudvignamanāḥ sukheṣu vigataspṛhaḥ . vītarāgabhayakrodhaḥ sthitadhīrmunirucyate ||2-56||

Verse 57

যঃ সর্বত্রানভিস্নেহস্তত্তত্প্রাপ্য শুভাশুভম্ | নাভিনন্দতি ন দ্বেষ্টি তস্য প্রজ্ঞা প্রতিষ্ঠিতা ||২-৫৭||

yaḥ sarvatrānabhisnehastattatprāpya śubhāśubham . nābhinandati na dveṣṭi tasya prajñā pratiṣṭhitā ||2-57||

Verse 58

যদা সংহরতে চাযং কূর্মোঽঙ্গানীব সর্বশঃ | ইন্দ্রিযাণীন্দ্রিযার্থেভ্যস্তস্য প্রজ্ঞা প্রতিষ্ঠিতা ||২-৫৮||

yadā saṃharate cāyaṃ kūrmo.aṅgānīva sarvaśaḥ . indriyāṇīndriyārthebhyastasya prajñā pratiṣṭhitā ||2-58||

Verse 59

বিষযা বিনিবর্তন্তে নিরাহারস্য দেহিনঃ | রসবর্জং রসোঽপ্যস্য পরং দৃষ্ট্বা নিবর্ততে ||২-৫৯||

viṣayā vinivartante nirāhārasya dehinaḥ . rasavarjaṃ raso.apyasya paraṃ dṛṣṭvā nivartate ||2-59||

Verse 60

যততো হ্যপি কৌন্তেয পুরুষস্য বিপশ্চিতঃ | ইন্দ্রিযাণি প্রমাথীনি হরন্তি প্রসভং মনঃ ||২-৬০||

yatato hyapi kaunteya puruṣasya vipaścitaḥ . indriyāṇi pramāthīni haranti prasabhaṃ manaḥ ||2-60||

Verse 61

তানি সর্বাণি সংযম্য যুক্ত আসীত মত্পরঃ | বশে হি যস্যেন্দ্রিযাণি তস্য প্রজ্ঞা প্রতিষ্ঠিতা ||২-৬১||

tāni sarvāṇi saṃyamya yukta āsīta matparaḥ . vaśe hi yasyendriyāṇi tasya prajñā pratiṣṭhitā ||2-61||

Verse 62

ধ্যাযতো বিষযান্পুংসঃ সঙ্গস্তেষূপজাযতে | সঙ্গাত্সঞ্জাযতে কামঃ কামাত্ক্রোধোঽভিজাযতে ||২-৬২||

dhyāyato viṣayānpuṃsaḥ saṅgasteṣūpajāyate . saṅgātsañjāyate kāmaḥ kāmātkrodho.abhijāyate ||2-62||

Verse 63

ক্রোধাদ্ভবতি সম্মোহঃ সম্মোহাত্স্মৃতিবিভ্রমঃ | স্মৃতিভ্রংশাদ্ বুদ্ধিনাশো বুদ্ধিনাশাত্প্রণশ্যতি ||২-৬৩||

krodhādbhavati sammohaḥ sammohātsmṛtivibhramaḥ . smṛtibhraṃśād buddhināśo buddhināśātpraṇaśyati ||2-63||

Verse 64

রাগদ্বেষবিমুক্তৈস্তু বিষযানিন্দ্রিযৈশ্চরন্ | (or বিযুক্তৈস্তু) আত্মবশ্যৈর্বিধেযাত্মা প্রসাদমধিগচ্ছতি ||২-৬৪||

rāgadveṣavimuktaistu viṣayānindriyaiścaran . orviyuktaistu ātmavaśyairvidheyātmā prasādamadhigacchati ||2-64||

Verse 65

প্রসাদে সর্বদুঃখানাং হানিরস্যোপজাযতে | প্রসন্নচেতসো হ্যাশু বুদ্ধিঃ পর্যবতিষ্ঠতে ||২-৬৫||

prasāde sarvaduḥkhānāṃ hānirasyopajāyate . prasannacetaso hyāśu buddhiḥ paryavatiṣṭhate ||2-65||

Verse 66

নাস্তি বুদ্ধিরযুক্তস্য ন চাযুক্তস্য ভাবনা | ন চাভাবযতঃ শান্তিরশান্তস্য কুতঃ সুখম্ ||২-৬৬||

nāsti buddhirayuktasya na cāyuktasya bhāvanā . na cābhāvayataḥ śāntiraśāntasya kutaḥ sukham ||2-66||

Verse 67

ইন্দ্রিযাণাং হি চরতাং যন্মনোঽনুবিধীযতে | তদস্য হরতি প্রজ্ঞাং বাযুর্নাবমিবাম্ভসি ||২-৬৭||

indriyāṇāṃ hi caratāṃ yanmano.anuvidhīyate . tadasya harati prajñāṃ vāyurnāvamivāmbhasi ||2-67||

Verse 68

তস্মাদ্যস্য মহাবাহো নিগৃহীতানি সর্বশঃ | ইন্দ্রিযাণীন্দ্রিযার্থেভ্যস্তস্য প্রজ্ঞা প্রতিষ্ঠিতা ||২-৬৮||

tasmādyasya mahābāho nigṛhītāni sarvaśaḥ . indriyāṇīndriyārthebhyastasya prajñā pratiṣṭhitā ||2-68||

Verse 69

যা নিশা সর্বভূতানাং তস্যাং জাগর্তি সংযমী | যস্যাং জাগ্রতি ভূতানি সা নিশা পশ্যতো মুনেঃ ||২-৬৯||

yā niśā sarvabhūtānāṃ tasyāṃ jāgarti saṃyamī . yasyāṃ jāgrati bhūtāni sā niśā paśyato muneḥ ||2-69||

Verse 70

আপূর্যমাণমচলপ্রতিষ্ঠং সমুদ্রমাপঃ প্রবিশন্তি যদ্বত্ | তদ্বত্কামা যং প্রবিশন্তি সর্বে স শান্তিমাপ্নোতি ন কামকামী ||২-৭০||

āpūryamāṇamacalapratiṣṭhaṃ samudramāpaḥ praviśanti yadvat . tadvatkāmā yaṃ praviśanti sarve sa śāntimāpnoti na kāmakāmī ||2-70||

Verse 71

বিহায কামান্যঃ সর্বান্পুমাংশ্চরতি নিঃস্পৃহঃ | নির্মমো নিরহঙ্কারঃ স শান্তিমধিগচ্ছতি ||২-৭১||

vihāya kāmānyaḥ sarvānpumāṃścarati niḥspṛhaḥ . nirmamo nirahaṅkāraḥ sa śāntimadhigacchati ||2-71||

Verse 72

এষা ব্রাহ্মী স্থিতিঃ পার্থ নৈনাং প্রাপ্য বিমুহ্যতি | স্থিত্বাস্যামন্তকালেঽপি ব্রহ্মনির্বাণমৃচ্ছতি ||২-৭২||

eṣā brāhmī sthitiḥ pārtha naināṃ prāpya vimuhyati . sthitvāsyāmantakāle.api brahmanirvāṇamṛcchati ||2-72||

Verse 73

ওঁ তত্সদিতি শ্রীমদ্ভগবদ্গীতাসূপনিষত্সু ব্রহ্মবিদ্যাযাং যোগশাস্ত্রে শ্রীকৃষ্ণার্জুনসংবাদে সাঙ্খ্যযোগো নাম দ্বিতীযোঽধ্যাযঃ ||২||

OM tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde sāṅkhyayogo nāma dvitīyo.adhyāyaḥ ||2-73||